Najveći srpski prirodnjak u devetnaestom veku, pionir u razvitku bioloških i drugih prirodnih nauka u Srbiji, Josif Pančić rođen je 5. aprila 1814. u selu Ugrine kod Bribira, na obroncima Velebita, od roditelja Pavla i Margite. Školovao se u Gospiću, Rijeci i Zagrebu, a zatim u Pešti gde je na Medicinskom fakultetu odbranio doktorsku disertaciju iz medicinske botanike (1842). *(dakle sa 28 godina )
Službujući kao lekar i vaspitač u nekoliko mesta u tadašnjoj Austro-Ugarskoj, Pančić u Beču susreće Vuka Karadžića koji mu savetuje da ode u Srbiju i tamo nastavi život i rad. On to i čini 1846. godine gde i ostaje do svoje smrti, početkom 1888. godine.
Josif Pančić je u Srbiji započeo rad kao lekar praktičar, ali i pored napornog lekarskog poziva intenzivno se bavio proučavanjem prirode, posebno biljnog sveta, stvarajući dragocene zbirke za naučno istraživanje i edukaciju.
Kao naučnik je bio svestrana ličnost, osim biljnog sveta Srbije i okolnih zemalja, proučavao je i insekte, mekušce, ribe, vodozemce, gmizavce, ptice i sisare. Zbog opštih zasluga i ogromnog doprinosa u stvaranju naše moderne nauke o živoj i neživoj prirodi, Pančiću su odata mnoga priznanja: 1850. godine je izabran za „saopštavajućeg“ člana Društva Srbske Slovesnosti, a posle pretvaranja tog društva u Srpsko učeno društvo (1864) postaje predsednik Odeljenja za prirodne nauke, da bi od 1879. do 1883. godine bio predsednik tog društva. Ovo društvo 1887. prerasta u Srpsku kraljevsku akademiju sa Pančićem kao prvim predsednikom. Bio je i redovni član Zoološkog-botaničkog društva u Beču i dopisni član Carskog geološkog društva u Beču, Matice srpske u Novom Sadu. Takođe, u šest mandata rukovodio je Velikom školom u Beogradu u svojstvu rektora.
Na svom prvom predavanju u Liceju 1853. Pančić ističe da se „prirodne nauke ne mogu upoznati samo predavanjima sa katedre i radom u kabinetu, već pre svega dodirom sa objektom u prirodi“. Sa studentima organizuje mnogobrojne ekskurzije pri čemu su posebno značajne one po različitim oblastima Kopaonika.
Prvi je od svih srpskih prirodnjaka shvatio i razumeo jedinstvo prirode, tj. osnovne koncepcije biologije razvića, evolucije, zoogeografije i ekologije.
„Pančić je bio veliki pedagog. Kada je govorio o običnim partijama iz raznih disciplina koje je predavao, izgledalo je kao da i…one preparirane životinje…i da one suve biljke…u njegovoj ruci i oni hladni minerali i nemo kamenje na rafovima njegovih kabineta glasno progovaraju: Ljubite nauku i ljubite otadžbinu!“ (Akademik Božidar Đorđević). Josif Pančić je bio vrlo uporan u radu, sistematičan, skroman i nimalo koristoljubiv niti sujetan. Voleo je svoje studente i često im ponavljao: „U radu je život, a vršenje poslova je dužnost“. Ovaj retki čovek goreo je samo jednom željom i jednom mišlju: da se vine po dolinama i gorama naše divne zemlje, da joj zagleda u sve tajne kutove, u nedra njena i da otuda iznese na uvid svima sve blago njeno. „Istina, on će time proslaviti ime svoje; ali on će time, što je možda bilo na prvom mestu u ovoj harmoničnoj prirodi, koja je nekako sintetički oličavala ceo naš narod, proslaviti i zemlju našu.“ (Akademik Aleksandar Belić).
Pančićev naučni opus obuhvata 4 500 strana, a na osnovu mnogih radova stekao je reputaciju retko produktivnog naučnika i dostojno je reprezentovao prostorno malu i uz to vazalnu Srbiju naučnim krugovima evropskih zemalja u kojima je nauka već doživljavala nagli razvoj. Uz veliki broj naučnih i stručnih radova, Pančić je za studente Velike škole napisao tri prva udžebenika kod nas, Mineralogiju sa geologijom, Botaniku i Zoologiju. On je još u to vreme naglašavao potrebu pisanja udžbenika za studente kojima je i predavao.
Josif Pančić je umro 1888. godine u Beogradu, ali uvažavajući njegovu želju da bude sahranjen na njegovoj najdražoj planini Kopaoniku, koju je radi istraživanja posećivao šesnaest puta i izjavljivao kako je još treba istraživati, planinari Srbije su 5. jula 1951. godine preneli njegove posmrtne ostatke na najviši vrh Kopaonika u izgrađeni mauzolej, pa se od tada taj vrh naziva Pančićev vrh.
PANČIĆ KAO GEOLOG
Iako se smatra da je geologija u Srbiji utemeljena tek 1880. godine, počeci geologije u Srba starijeg su datuma. U vojvođanskim gimnazijama predavana je od kraja XVIII veka, a prva geološka zbirka u Sremskim Karlovcima nastala je u poslednjoj deceniji XVIII veka.
Prva geološka istraživanja u Srbiji obavili su strani stručnjaci u prvoj polovini XIX veka, i to Herder (1835) i Ami Bue (1836-38). Knez Miloš je pozvao Herdera da proputuje Srbijom i ispita rudno bogatstvo, jer se iz antičke i srednjovekovne tradicije znalo da je u Srbiji nekada bilo mnogo rudnog blaga i da je mnogo toga već eksploatisano. Herder je bio prvi učeni geolog koji je proučavao Srbiju i kasnije štampao rezultate svojih ispitivanja (Рударскиј пут по Сербии), 1845. Herder je proveo samo deset nedelja u ispitivanju Srbije, dok se Ami Bue detaljno pripremao za putovanje i duže proučavao geološku građu ne samo Srbije, već i okolnih zemalja u okviru tadašnje evropske Turske. Sa njim je putovao geolog Vikenel, koji je 1842. godine objavio geološki dnevnik sa tog putovanja, u kome ima značajnih geoloških podataka i data je prva geološka karta jednog dela naših krajeva.
Sredinom XIX veka geologija se skromno izučavala u srpskim školama. Godine 1851. štampana je knjiga Vuka Marinkovića Jestastvena povestnica za mladež srbsku u kojoj je jedan deo posvećen geologiji („Carstvo iskopni i mineralno“). Taj udžebenik je korišćen sve do 1867. Kada se pojavio treći deo Pančićeve Jestastvenice – Mineralogija i geologija.
Preokret u razvoju srpske geologije odigrao se 1853. godine, kada je Josif Pančić postavljen za profesora prirodnih nauka u Liceju (Jestastveno-tehničko odeljenje) u Beogradu. Uporedo sa drugim predmetima, predavao je mineralogiju sa geologijom i bavio se botaničkim i zoološkim ispitivanjima po Srbiji. Pančić je osnovao Mineraloški kabinet (1863) , formirao prve zbirke minerala, stena i fosila, a pribavio je i odgovarajući pribor za njihovo proučavanje. Svake godine zbirka je uvećavana zahvaljujući njegovo terenskom radu i stalnoj brizi o njoj.
Pančićevo interesovanje za geologiju poteklo je od njegovog službovanja u Ruskabanji, u severnom Banatu, kada je silazio u rudnike i prikupljao minerale, stene i rude. Tako su počela njegova prva proučavanja geološkog materijala. Jedno vreme je proveo u Beču i tamo upoređivao i sistematizovao svoj prikupljeni materijal, ali i proučavao mineraloške i geološke zbirke. Kao lekar u Jagodini obilazio je bližu i dalju okolinu i posmatrao prirodne odlike. Tako je 1850. ispitivao palanačku kiselu vodu, pojavu kamenog uglja u Požarevačkom okrugu, Šturac sa Ostrvicom na planini Rudnik, planinu Jelicu i druge terene zanimljive u geološkom i rudarskom smislu. Jedno Pančićevo zapažanje, koje se kasnije pokazalo kao tačno, iako je u to vreme geološko i tektonsko poznavanje bilo još slabo: „Negdašnja vulkanska sila je u ogromnoj pukotini, koja se u Srbiji od Avale do Kopaonika prostirala, serpentin na površinu zemlje isturila“.
Knjigu Mineralogija i geologija Pančić je napisao koristeći tada poznate udžebenike koje su napisali Nemac Karl Fridrih Nauman i Francuz Fransoa S. Bedant. On je u svom udžebeniku oblast mineralogije i geologije učinio razumljivim i zanimljivim naukama, što je bio ogroman trud, a time je mlade podsticao da se ovim naukama bave. Ovo najviše važi za deo koji je posvećen kristalografiji (kristalni oblici, kristalni sistemi), jer su u to doba geometrijska i teorijska kristalografija bile razvijene, a u tadašnjoj Srbiji jedva da se o njima nešto znalo. S toga je terminologija na srpskom jeziku bila nerazvijena, a Pančić je morao da iz ponuđenog obilja materijala izdvoji samo ono što je najvažnije da bi se mogla lakše pratiti i shvatiti mineralogija. Knjiga je najvećim delom posvećena mineralogiji – opisano je 630 minerala, a od tog broja navedeno je 66 vrsta sa 135 lokaliteta u tadašnjoj Srbiji. Geologija je znatno manje zastupljena, kao i petrografija. Pančić je tada znao samo za desetak vrsta magmatskih stena: granit, sijenit, gabro, dijabaz, porfir, trahit, fonolit, dolerit, diorit, serpentinit, a otprilike toliko i sedimentnih stena: rožnac, ftanit i lidit, limnokvarcit, lončarski kamen, krečnjak, kao i metamorfnih stena: kvarcit, mikašist, hloritošist, talkšist, gnajs i amfibolit, u Srbiji. Za sve njih naveo je mesta pojavljivanja koja je sam posetio ili na osnovu Herderove knjige. Treba napomenuti da je većina Pančićevih navoda o pojavljivanju različitih minerala u Srbiji tačna, ali za manji broj minerala pokazalo se da se ne nalaze na pomenutim mestima, što može biti posledica neprecizne identifikacije koja je bila česta sredinom XIX veka.
Pančićev doprinos geologiji dokazuje i činjenica da je izabran za člana Bečkog geološkog instituta, a u bečke institucije nerado su u to vreme primali Srbe. A njegov doprinos još se više ističe kada se vidi ne samo šta je uradio za srpsku geologiju, već i kakve je rezultate njegov pionirski rad proizveo u XX veku. Jedan od njegovih najboljih učenika i nastavljač, Jovan Žujović, izrazio je sud o Pančićevom naučnom delu sledećim rečima: „Vaše je ime čuveno i daleko preko granica srpskih zemalja. Ono Srbima teče lep glas u stranom svetu“. Period od 1853. do 1880. godine, Pančićevi učenici i sledbenici u geologiji nazvali su „Pančićevo doba“.
Izvori : Naučno istraživačko društvo studenata biologije i ekologije “Josif Pančić”, Novi Sad, Sabrana dela, knjiga 11 – Život delo i Josifa Pančića