„Preko mirne zemlje u kojoj geolog neće naći mnogo interesantnih ni mnogo raznoraznih stvari, skoro nema nikakvih tragova da su tek nedavno otekla ogromna jezera, a baruštine zamenjene stepom i žitorodnim tlom. Međutim, duboko ispod današnje površine leže stotinama metara debeli slojevi, talozi egzotičnih mora koja su široko preplavljivala veliki srednjoevropski panonski basen, povlačila i nadirala, dok su se na njihovim obalama, u vodi i na dnu smenjivali svetovi. Geološka prošlost Vojvodine, burnija od njene političke istorije, ćuti skrivena morem plodne i plemenite zemlje…“
Ovim rečima je profesor Rudarskog fakulteta FNRJ, dr Branislav Milovanović 1939. godine opisao Vojvodinu.
A geološka građa Vojvodine u površinskom delu je, izuzev Fruške gore i Vršačkog brega, koji zauzimaju svega nekoliko procenata njene teritorije, vrlo jednostavna i skoro u celini prekrivena kvartarnim sedimentima, među kojima dominiraju les i eolski pesak, a tu su još i razni rečni, jezerski i barski sedimenti.
PRAISTORIJA – OD KAMENOG DOBA DO KRAJA STARE ERE
Tragovi praistorijskog rudarstva na tlu današnje Vojvodine otkriveni su na mnogim lokalitetima, nakon arheoloških istraživanja. Ovo rudarstvo se u velikoj meri razlikuje od rudarstva u tradicionalnom smislu, jer se tu, uglavnom misli na eksploataciju metala, koja se intenzivno odvijala na rudištima centralne, istočne i južne Srbije. Ovo rudarstvo je u skladu sa geološkim karakteristikama i mineragenetskim potencijalima površinskog dela Vojvodine, koji je u to vreme jedini i bio dostupan, a odnosi se prvobitno na prikupljanje kamena za izradu posuđa, kao i drugih upotrebnih i ukrasnih predmeta. Veliki broj tih predmeta od kamena svedoče o rudarskoj delatnosti tadašnjih ljudi, čak i kada je reč o najprimitivnijem obliku rudarenja – ručnom prikupljanju stena i minerala sa površine terena ili iz rečnih tokova. Predmeti od tog kamena ukazuje na poreklo sa Fruške gore ili Vršačkog brega, kao i iz rečnih tokova koji dreniraju ove dve jedine niske planine u Vojvodini. Manji deo predmeta sačinjen je od materijala koji vodi poreklo iz drugih krajeva, pre svega sa prostora današnje Rumunije, odakle je dopremljen rečnim tokovima ili trgovačkim putevima. S obzirom na karakter ovog rudarenja, teško je odrediti uže lokacije sa kojih pojedine vrste stena potiču. To je moguće učiniti indirektno, i to samo u slučajevima kad se radi o specifičnim vrstama stena ili stenama koje sadrže karakteristične vrste minerala. Tako, na primer, među mnogobrojnim predmetima od kamena, koji su pronađeni na mestima praistorijskih naselja u bližoj i široj okolini Sremskih Karlovaca pronađen je izvestan broj predmeta koji je izrađen od trahita i od serpentinita koji sadrže antigorit. S obzirom da se radi o stenama koje se u krugu od više stotina kilometara javljaju samo na nekoliko lokaliteta na Fruškoj gori, sa velikom sigurnošću se može tvrditi da su ti predmeti, i to ne samo sa ovih lokaliteta, već i sa mnogo udaljenijih, sa područja današnje Mađarske i Hrvatske, izrađeni od stena sa ovih lokaliteta.
Za razliku od „rudarenja“ kamena, u praistoriji, još u periodu neolita, kada počinje grnčarska proizvodnja, u okvirima Starčevačke kulture, oko 6000 godina p.n.e. počinje se sa rudarenjem gline zbog izrade keramičkih posuda. Sama gliništa koja svedoče o eksploataciji nisu posebno prepoznata, ali je logično da se mnoge jame nepravilnih oblika, na koje se nailazi prilikom arheoloških iskopavanja protumače upravo tako. Čak se može pretpostaviti da je zemlja (les) izvađena prilikom ukopavanja stambenih objekata – zemunica, kao i objekata za čuvanje hrane – trapova, korišćena za izradu grnčarije, ali i za pravljenje zidova drugih objekata od pletera i blata, kao i za omazivanje fasada kuća. Takav način iskopa gline i lesnog zemljišta, kao i njene upotrebe, održao se hiljadama godina na ovim prostorima.
Sa pečenjem posuda u grnčarskim pećima započeto je u poslednjim vekovima stare ere sa dolaskom Kelta, uporedo sa upotrebom grnčarskog brzog vitla. Arheološki ostaci takve delatnosti otkriveni su na više lokaliteta u Vojvodini, među kojima se posebno izdvaja Gomolava kod Hrtkovaca, u Sremu i Stari vinogradi u Čurugu u Bačkoj. Na Gomolavi je otkriveno 16 grnčarskih peći, dok je u Čurugu otkriveno 9 peći u okviru četiri grnčarske radionice. Najstarija radionica iz 2-3. veka stare ere otkrivena je u Čurugu. Osim peći, u Čurugu su pronađene jame za eksploataciju lesnog zemljišta – sirovine korišćene za izradu posuda. Jame koje su nastale eksploatacijom gline nepravilnog su oblika, raspona do 10 metara idubine ukopavanja do 2,5 metara.
Najraniji predmeti od bakra sa prostora Vojvodine potiču iz perioda druge polovine 4. milenijuma pre naše ere i pronađeni su na Gomolavi kod Hrtkovca i na drugim lokalitetima u Vojvodini, a iz sledećeg perioda, bronzanog doba, poznato je da su predmeti izrađivani i lokalno na tlu današnje Vojvodine. Gvozdeni predmeti se na ovim prostorima uvode u upotrebu oko 800. godine p.n.e., ali tragova najranije metalurgije gvožđa za sada nema.
ANTIKA – RANA VIZANTIJA I VELIKA SEOBA NARODA (početak nove ere do početka 7. veka)
Tokom antičkog perioda, Rimsko Carstvo prostiralo se samo na teritoriji Srema, kada je reč o Vojvodini. Shodno potrebama rimske kulture gde su se javne građevine i stambeni objekti gradili najčešće od čvrstog materijala, na pomenutom prostoru brojni su ostaci građevina zidanih kamenom. Najintenzivnija graditeljska aktivnost uočena je na prostoru Sirmijuma – današnje Sremske Mitrovice, i to počev od 1. veka naše ere, pa sve do pada u ruke Avara 582. godine. Osim Sirmijuma od čvrstog materijala zidano je kamenom i na mnogim drugim lokacijama na prostoru Srema (utvrđenja, vile rustike i drugi objekti). Za ove potrebe kamen je dopreman sa Fruške gore, međutim, uže lokacije na kojima je vršena eksploatacija do sada su ostale neidentifikovane.
Najranija proizvodnja cigle može da se datira u rimsko doba, od 1. veka nove ere i to skoro isključivo na prostoru Srema, koji je praktično od početka nove ere ulazio u sastav Rimskog Carstva, sve do njegove propasti, računajući i ranovizantijsku epohu, krajem 6. veka nove ere. Tragovi ciglarske proizvodnje u ovom periodu arheološki nisu konstatovani ali posredno mogu da se dokažu, s obzirom na veliki broj objekata zidanih ciglom ili u kombinaciji sa kamenom, pre svega na području Sirmijuma. Zanimljiv dokaz lokalne proizvodnje cigle u Sirmijumu je s kraja 6. Veka. Reč je o opeki u koju je, dok je bila sveža, urezan tekst molitve „Hriste Gospode, pomozi gradu, zaustavi Avarina, zaštiti Romaniju i onoga ko je ovo napisao“ prilikom opsade Sirmijuma 579-582. Godine. Proizvodnja cigle u narednim vekovima zamire i na prostoru Sirmijuma.
{gallery}Razno/Rudarstvo_u_vojvodini/Sirmium,width=180,height=135,gap_v=10,thumbs=1,limit=1,limit_quantity=3{/gallery}
Livenje obojenih metala rađeno je vrlo slično kao i tokom poslednjih vekova stare ere. Na prostoru Rimskog Carstva svakako je intenzivirana upotreba metala u odnosu na prethodni period, a za glavna izvorišta sirovine mogu se smatrati rudnici, koji su postojali na balkanskom prostoru, iz kojih je ona dopremana do radionica i na prostoru Srema na dalju obradu. Tokom kasnoantičkog perioda na prostoru Banata i Bačke počinje se sa eksploatacijom „blatnih ruda“, a intenziviranje ovakvog rudarenja dešava se tokom ranog srednjeg veka.
SREDNJI VEK (početak 7. veka do 1552. godine)
Tokom kasnog srednjeg veka, naročito nakon mongolske najezde 1241. godine, na području današnje Vojvodine, počinju da se grade mnogobrojne tvrđave i manastiri od čvrstog materijala, što je prvi put posle rimske vladavine dovelo do obnavljanja intenzivnije eksploatacije kamena, kao i opekarskih sirovina na mnogobrojnim lokalitetima širom Vojvodine.
Kamen se, s obzirom na vojvođanske geološke predispozicije, isključivo eksploatiše na Fruškoj gori i Vršačkom bregu, međutim i pored ovakvih prirodnih ograničenja, lokacije na kojima je u ovom periodu vršena eksploatacija kamena još nisu sa sigurnošću identifikovane. Za to postoji više razloga, jedan je pretpostavka da u ovom periodu nije bilo intenzivnije klasične eksploatacije, već samo prikupljanje „samaca“ i „oblutaka“. Drugi razlog: i da je postojala neka vrsta eksploatacije, njome su bili obuhvaćeni samo izdanički delovi, tako da su kopovi iz ovog perioda malih dimanzija i do sada su usled dejstva erozije jednostavno zatrpani, a zatim obrasli vegetacijom i postali neprepoznatljivi. Treći razlog je da je verovatno u novijoj istoriji verovatno obnovljena eksploatacija i da su uništeni tragovi starije rudarske aktivnosti.
Tokom 11. i 12. veka u Baču, Mošorinu – na titelskom bregu i u okolini Bečeja, arheološki je potvrđena proizvodnja grnčarije u grnčarskim pećima. U okolini Bečeja ova delatnost se prati i kasnije u 14. i 15. veku. Arheološkim iskopavanjima na navedenim poznijim nalazištima nisu otkriveni svi elementi procesa proizvodnje, počev od same eksploatacije zemlje, ali postojanje grnčarskih peći potvrđuje grnčarsku lokalnu proizvodnju sa svim njenim fazama.
Kao i upotreba kamena, tako je i masovna upotreba cigle u građevinske svrhe intenzivno započeta tek od druge polovine 13. veka na prostoru cele današnje Vojvodine. Naime, u srednjovekovnoj Ugarskoj, u kojoj je ovaj prostor bio od 11. veka, utvrđenja i gradovi su se najpre gradili od drveta i zemlje. Posle mongolske najezde 1241. godine kada je Ugarska opustošena, naredbom ugarskog kralja Bele IV, sva utvrđenja se grade od čvrstog materijala – kamena i opeke. To podrazumeva ciglarsku proizvodnju iako srednjevekovne ciglane na prostoru Vojvodine arheološki nisu potvrđene. Ipak, neki od spomenika, kao što su grad Bač, benediktanski samostan Arača u Banatu ili neki od fruškogorskih manastira u Sremu, svojim očuvanim originalnim izgledom i danas svedoče o masovnoj upotrebi cigle, a logična je pretpostavka o njenoj lokalnoj izgradi u kasnom srednjem veku (od druge polovine 13. do polovine 16. veka).
{gallery}Razno/Rudarstvo_u_vojvodini/Araca,width=180,height=135,gap_v=10,thumbs=1,limit=1,limit_quantity=3{/gallery}
Najstarije lokalno rudarenje metalonosnih minerala odnosi se na takozvanu „blatnu rudu“. Za sada je arheološki potvrđeno na prostoru Banata i datovano u pozni 6. i rani 7. vek. Naime, na nalazištu „Višnjevača“ kod Padeja u severnom Banatu, arheološkim iskopavanjima Muzeja Vojvodine 1994. i 1995. godine, otkrivene su jame nepravilnih oblika velike površine. Otkriveni delovi su dužine i do 15. metara, ali one nisu sagledane u celosti. Pretpostavka da su ove jame nastale kopanjem blatne rude železa doneta je na osnovu relativno malobrojnog nalaza železne šljake i slitaka u vidu „pogača“, kao i rezultata analiza koje su na njima obavljene. Slici su dobijeni topljenjem rude i slivanjem na dno jame ispod peći. Osim u istraženim jamama, dosta ovakvih nalaza pronađeno je i na površini lokaliteta. Ostaci metalurških peći nisu pronađeni, ali je s obzirom na sondažni karakter istraživanja na maloj površini, to razumljivo. Tehnološkom analizom jednog broja ulomaka grnčarije utvrđeno je da je u glinenu smesu ili dodavan prah gvozdene rude ili je samo zemljište sadržavalo izvestan procenat gvožđa, što je rezultiralo dobijanjem posuda velikih dimenzija a vrlo tankih zidova.
I na drugim arheološkim lokalitetima: u okolini Alibunara, Banatskih Karlovaca, Padeja, Sanada u Banatu, kao i Horgoša i Koluta u Bačkoj, potvrđeno je, na osnovu analiza, dobijanje železa iz blatne rude, a ovi nalazi datiraju iz perioda od 4. do 8. veka.
Tokom razvoja Feudalne Ugarske na ovim prostorima, koja je zahvatala i planinske krajeve gde je uobičajeno rudarstvo u klasičnim rudnicima, verovatno dolazi do napuštanja eksploatacije blatne rude kao manje rentabilne. Dalja obrada raznih metala egzistira sasvim sigurno u lokalnim radionicama, dok se sirovina doprema iz daleka.
TURSKI PERIOD (1552. do 1718. godine)
Eksploatacija kamena, kao i proizvodnja cigle tokom turskog perioda, od polovine 16. do početka 18. veka je neizvesna, s obzirom da nema sačuvanih objekata iz ovog perioda rađenih od cigle. Izuzetak u tom pogledu možda opet čini Srem, gde su tokom ovog perioda zidani i obnavljani fruškogorski manastiri uz masovnu upotrebu cigle i kamena. Oba materijala se sigurno koriste intenzivno i u zidanju grada Dimitrovice – današnje Sremske Mitrovice.
NOVO I SAVREMENO DOBA (od 1718. godine do danas)
Početka rudarstva savremenog doba na tlu današnje Vojvodine obeležila su dva izuzetno bitna događaja. Prvi je otkriće pojava ugljonosnih izdanaka 1804. godine, kada su kaluđeri manastira Ravanica kod Vrdnika iste godine i započeli sa njegovom eksploatacijom, a drugi je dolazak Engleza Adama Klarka, 1838. u beočinske krajeve, koji je markirao laporac i već naredne godine od tih stena započeo proizvodnju cementa u primitivnim pećima za potrebe izgradnje Lančanog mosta u Budimpešti.
{gallery}Razno/Rudarstvo_u_vojvodini,single=Lancani_most.jpg,salign=center{/gallery}
Ovi događaji bili su snažan impuls da se rudarska aktivnost, koja je skoro zamrla u Vojvodini tokom prethodnog perioda ponovo pokrene i intenzivira, čemu je doprinela i mirnija društveno-politička situacija na ovim prostorima. Već 1860. godine započinje eksploatacija krečnjaka na brdu iznad Starog Rakovca, koja je specifična po tome što je kamen vađen podzemno, a pre svega što su u ovim krajevima prvi put vađeni pravilni blokovi, koji su zatim korišćeni za zidanje, a i za izgradnju nadgrobnih spomenika. Upravo su datumi na nadgrobnim spomenicima omogućili da se odredi početak rada ovog kamenoloma/rudnika. Zatim, u periodu od 1865. do 1912. godine, masovno se obnavljaju ili izgrađuju novi prerađivački kapaciteti za proizvodnju cigle, što podrazumeva i otvaranje novih gliništa/rudnika. U ovom periodu su izgrađene i preteče današnjih giganata opekarske i keramičke industrije Vojvodine i Srbije, kao što su „Potisje“ u Kanjiži, „Toza Marković“ iz Kikinde, „Polet“ u Novom Bečeju i drugi. Pored gliništa, u periodu od 1910-1912., za potrebe beočinske cementare otvoreni su i novi ugljenokopovi na Fruškoj gori u blizini naselja Čerević.
Dva svetska rata u periodu od samo dvadeset pet godina, praktično su zaustavili sve privredne aktivnosti izuzev onih koje su bile neophodne za funkcionisanje vojne industrije, pa i rudarsku, i to ne samo u Vojvodini, već širom Srbije i Evrope.
Po završetku Drugog svetskog rata, posebno za vreme obnove i izgradnje novih, kapitalnih, infrastrukturnih objekata (1945-1960), rudarska delatnost na području Vojvodine, posebno u oblasti eksploatacije građevinsko-tehničkog kamena doživljava svoj maksimum. Zbog nemarnog odnosa prema prirodi u ovom periodu, stvorena je vrlo ružna slika o rudarskoj delatnosti, koja i danas u mnogome ograničava dalji razvoj ove delatnosti na području Vojvodine. U ovom periodu su na Fruškoj gori i na Vršačkom bregu, zbog nepovoljnog položaja u odnosu na glavne putne i vodene koridore, nekontrolisano otvarani kamenolomi. O njima, nakon što je zbog završetka radova na infrastrukturnim objektima prestala dalja njihova eksploatacija, niko više nije vodio računa. Sada njih devetnaest predstavlja pravo ruglo na Fruškoj gori, koja je 1960. proglašena Nacionalnim parkom.
Ono što je posebno obeležilo prvu deceniju po završetku Drugog svetskog rata je početak jednog potpuno novog, do tada nepoznatog rudarstva, i to ne samo u Vojvodini, već i na području čitave Srbije – naftnog rudarstva. Ovo rudarstvo započinje eksploatacijom prirodnog gasa 1952. godine na gasnom polju Velika Greda, a kasnije, 1956. godine i nafte na polju Jermenovci, u južnom Banatu.
Od 1960. godine do danas, rudarstvo Vojvodine je, izuzev kada se radi o energetskim sirovinama, u stalnom usponu. Proizvodnja se povećava iz godine u godinu, naročito kada je reč o opekarskim i cementnim sirovinama. Otvaraju se nova ležišta tradicionalnih mineralnih sirovina, a uvode se u redovnu eksploataciju za vojvođanske prilike nove, netradicionalne vrste mineralnih sirovina (ugljendioksid, treset, tufovi, šljunak i građevinski pesak, peloidi, termalne vode i dr.) Dolazak svetskih proizvođača, cementa (La Farge), opeke (Tondach, Wienerberger, Nexe-group), nafte i prirodnog gasa (Газпром нефт), rezultiralo je rekonstrukcijom i modernizacijom, kako prerađivačkih kapaciteta, tako i površinskih kopova. Zahvaljujući tome, rudarstvo danas spada u red najmoćnijih i najvitalnijih industrijskih grana u Vojvodini.
Izvor: Istorija rudarstva Srednje Evrope, Zbornik radova, 2009. godine, po tekstu „Rudarstvo na tlu Vojvodine od praistorije do danas“, autori: Stanko Trifunović (Muzej Vojvodine), ing. geologije Lajoš Seke (Pokrajinski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine)